SARAJEVO, 11.10.2017.-Sintagma državni intervencionizam u sferi medija ne podrazumijeva nužno negativno značenje. Pojedine uloge države u odnosu na medije su poželjne, pa čak i neophodne u smislu sprečavanja negativnih i veoma izraženih savremenih fenomena, poput nekontrolisane koncentracije vlasništva nad medijima, nekontrolisanog upliva inostranog i globalnog medijskog kapitala, neravnopravnog dodjeljivanja dozvola za rad medija i nedovoljno razvijenih mehanizama za sankcionisanje društveno neodgovornih medija.
Za svaku od navedenih pojava država ima na raspolaganju mehanizme posredstvom kojih njihove negativne posljedice poput narušavanja slobode medija, neravnopravne i nedovoljno efikasne konkurencije i neodrživosti društveno odgovornih medija, može suzbiti ili ih u izvjesnoj mjeri ublažiti. U tom kontekstu naročito značajna je uloga države kao regulatora ili zakonodavca. Nužnost ove uloge države proističe iz nekoliko razloga.
Naime, struktura savremenih medijskih sistema je sve kompleksnija u smislu produkcionog podsistema, odnosno, medijskog kompleksa koji najčešće čine brojni i raznovrsni mediji, kako prema tehnikama komuniciranja na kojima se zanivaju (štampa, radio, televizija, onlajn mediji), tako i prema vrsti vlasništva nad medijima (javni, privatni, civilni mediji) i prema načinu upravljanja i njihovog finasiranja.
Zatim, strukturu savremenih medijskih sistema dodatno usložnjavaju sve prisutniji društveni subjekti koji na neposredan ili posredan način u većoj ili manjoj mjeri utiču na način funkcionisanja medija, na osnovu čega je sasvim opravdano kvalifikovanje ovih subjekata kao agensa medijskih sistema (organi vlasti, političke partije, vlasnici kapitala, oglašivači, vjerske zajednice, nevladine organizacije i dr). Interesi navedenih agensa mogu značajno ugroziti autonomiju profesionalnih komunikatora (menadžera medija, urednika i novinara), zbog čega im je neophodno obezbijediti određenu pravnu zaštitu.
Takođe, opravdanost uloge države kao regulatora u savremenim medijskim sistemima proističe iz potpune izloženosti medijskih tržišta procesima komercijalizacije, privatizacije i koncentracije medijskog kapitala, koji je nerijetko posredstvom preuzimanja, pripajanja ili zajedničkih ulaganja, povezan sa kapitalom iz druge industrije. Međutim, za potpuno opravdanu ulogu države kao regulatora neophodno je na državnom nivou donošenje sadržajno kvalitetnih i u novinarskoj praksi korisnih i primjenjivih pravnih propisa, kao i osmišljavanje efektivnih mehanizama sankcionisanja u slučaju njihovog kršenja.
Takođe, neophodno je njihovo usklađivanje sa međunarodnim dokumentima u kojima su sadržani univerzalni principi kojima je u većoj ili manjoj mjeri obuhvaćena i sfera medija. Hiperprodukcija medija i medijskih sadržaja, kao jedno od dominantnih obilježja savremenih medijskih sistema iziskuje i veću kontrolu nad njima koja nužno ne podrazumijeva narušavanje njihove autonomije, naročito ako je kontrola usmjerena na vrijednosnu dimenziju medija u smislu njihove društvene opravdanosti, odgovornosti i svrsishodnosti. Hiperponuda medijskih sadržaja i brojnost medija sami po sebi nisu dovoljni za dostizanje medijskih sloboda, niti su relevanti pokazatelji nivoa demokratičnosti pojedinačnih medijskih sistema. Naprotiv, ove pojave nerijetko doprinose narušavanju autonomije medija i profesionalnih komunikatora, jer su oni često primorani na uspostavljanje kompromisa sa prethodno pomenutim agensima, a u svrhu opstanka na izaraženo usitnjenom medijskom tržištu.
Ovakav trend često rezultira zastupanjem i promovisanjem interesa moćnih pojedinaca ili organizacija na uštrb javnog interesa. Takođe, jedan od negativnih trendova uzrokovan mnoštvom medija je opadanje kvaliteta medijskih sadržaja, u smislu neopravdano izražene zastupljenosti kratkih, lakih, zabavnih, neupotrebljivih i u vrijednosnom smislu neprihvatljivih medijskih proizvoda. Sadržajno kvalitetan i primjenjiv normativni okvir, sačinjen od normi različitog stepena obaveznosti (pravne i etičke norme) i normi donosenih na različitim nivoima (norme donesene na međunarodnom nivou, nacionalnom nivou ili norme donesene na nivou pojedinačnih organizacija), jedan je od najvažnijih preduslova za suzbijanje političkog paralelizma u medijskim sistemima i komercijalne instrumentalizacije medija.
Obje pojave moguće je tretirati kao fenomene u savremenim medijskim sistemima s obzirom na njihovu sveprisutnost i kao činioce koji značajno ugrožavaju slobodu medija i profesionalnih komunikatora. Na njihov značaj ukazuje i činjenica da je u izučavanju savremenih medijskih sistema, a u svrhu prepoznavanja njihove prirode i karaktera, neizostavno utvrđivanje stepena političkog paralelizma i mjere u kojoj su mediji u njima komercijalno instrumentalizovani. U jednoj od najznačajnijih komparativnih studija medijskih sistema čiji su autori Daniel Halin (Daniel C. Hallin) i Paolo Manćini (Paolo Mancini), politički paralelizam je definisan kao stepen i priroda veze između medija i političkih partija, a u širem kontekstu, kao mjera u kojoj medijski sistem odražava političke podjele društva (2004: 21).
Kao najvažnije pokazatelje nivoa zastupljenosti političkog paralelizma u različitim medijskim sistemima ovi autori su izdvojili: – sadržaj medija, tj. u kojoj mjeri različiti mediji odražavaju različite političke orijentacije kroz sadržaje koje emituju; – organizacione veze između medija i političkih partija ili drugih vrsta organizacija koje su često povezane sa političkim partijama, poput finansiranja medija od strane političkih organizacija; – tendenciju profesionalnih komunikatora zaposlenih u medijskim organizacijama da budu istovremeno aktivni u političkom životu – zapošljavnje medijskog osoblja čija politička opredjeljenja odgovaraju političkoj orijentaciji medijske organizacije; – pristrasnost medijske publike, podrazumijevajući pod tim tendenciju da pristalice različitih političkih partija koriste medije koji odgovaraju njihovoj političkoj orijentaciji; – orijentaciju novinarske uloge i prakse od zagovaračkog novinarstva do novinarstva orijentisanog isključivo ka informaciji; – nivo izolovanosti regulatornih tijela od političkih uticaja; – model organizovanja i načina upravljanja javnim servisom (Hallin/ Mancini, 2004: 28-32).
Neke od navedenih pojavnih oblika političke instrumentalizacije medija moguće je zakonski regulisati1 i na taj način doprinijeti njihovom sankcionisanju i postizanju unutrašnjeg pluralizma u okviru svake pojedinačne medijske kuće ili organizacije. Naime, Halin i Manćini interni pluralizam koriste u svrhu označavanja onih medija koji nastoje da izbjegnu institucionalne veze sa političkim grupama i na taj način održavaju neutralnost i „ravnotežu“ u sadržaju koji diseminuju.
S druge strane, manje poželjan u kontekstu suzbijanja političkog paralelizma je spoljašnji pluralizam koji navedeni autori definišu kao „pluralizam postignut na nivou medijskog sistema u cjelini, kroz postojanje niza medija ili organizacija koje odražavaju gledišta različitih grupa ili tendencija u društvu“ (Isto: 29). Za sisteme koje odlikuje ova vrsta pluralizma može se smatrati da je u njima zastupljen i visok stepen političkog paralelizma. Pored političkih partija, sa procesima deregulacije, komercijalizacije i privatizacije medija, kao dominantni agensi u medijskim sistemima pojavljuju se i vlasnici kapitala, koji su nerijetko povezani sa političkim elitama, i oglašivači. Jedan od rezultata navedenih procesa je osnivanje mnoštva privatnih medija koji prema načinu finansiranja i funkcionisanja odgovaraju profitno-komercijalnom modelu, što istovremeno podrazumijeva uslovljenost njihove ekonomske održivosti prihodima od strane oglašivača.
Njihovi pritisci na uređivačku politiku medija mogu biti veoma izraženi na medijskim tržištima koja karakterišu neproporcionalan odnos broja medija i veličine medijskog tržišta, netransparetni i neravnopravni vidovi subvencionisanja medija od strane države, ali i neadekvatna pravna zaštita medija i profesionalnih komunikatora od spoljašnjih pritisaka.2 Pronalaženje i uspostavljanje balansa između zadovoljavanja javnog interesa i očuvanja ugleda, s jedne strane, i postizanja ekonomske održivosti medija, s druge strane, danas je jedan od najznačajnijih zahtjeva koji se postavlja pred menadžere medijskih organizacija. U zavisnosti od nivoa zastupljenosti političkog paralelizma i komercijalne instrumentalizacije medija u simbiozi sa drugim indikatorima prirode i karaktera medijskih sistema konfigurisali su se različiti modeli medijskih sistema.
Iako su tipologije modela medijskih sistema brojne i raznovrsne, izvjesno je da medijski sistemi sa izraženim trendom politizacije medija ili njihove orijentacije isključivo ka sticanju profita, ne pripadaju modelu u kojem dominiraju slobodni i društveno odgovorni mediji. Jedna od neizostavnih pretpostavki za osnivanje i opstanak slobodnih i društveno odgovornih medija, tj. medija orijentisanih ka javnom intersu, a ne ka interesima pojedinaca ili pojedinih organizacija, je donošenje i revidiranje sistemskih zakona koji se odnose isključivo na regulisanje medijskog sistema, polazeći od regulacije pretpostavki na kojima on nastaje i na kojima se zasniva, do regulacije ishoda njegovog postojanja, tj. javnog komuniciranja posredovanog medijima.
Sistemskim zakonima se reguliše „javno komuniciranje kao društveni odnos, zatim tehničke pretpostavke funkcionisanja sistema, uslovi za rad medija, međunarodni odnosi u javnom komuniciranju, interakcija profesionalnih komunikatora i ostalih društvenih subjekata, stepen moguće komercijalizacije javnog komuniciranja, itd“ (Miletić, 2014: 12). Njihov sadržaj i stepen njihove efektivne primjene značajni su parametri za definisanje prirode i karaktera određenog medijskog sistema.
Ovaj tekst je originalno objavljen u prvom izdanju specijalnog biltena Udruženja BH Novinari, koji se realizira u okviru projekta “Mediji i javni ugled”, kao doprinos javnoj raspravi o temi transparentnosti medijskog vlasništva i zagovaranju donošenja zakona za unapređenje medijskog prostora i tržišta informacija u BiH. Bilten možete preuzeti ovdje
