SARAJEVO, 20.02.2019.-Izdvajanje javnih sredstava za medije, odnosno finansiranje medija od strane javnih institucija, javnih preduzeća odvija se kroz više segmenata – direktna budžetska izdvajanja za rad javnih servisa, novinskih agencija i lokalnih medijskih kuća osnovanih od strane javnih institucija, budžetska izdvajanja ze medije – javne i privatne – kroz razčičite projekte podrške, grantove i projekte, te izdvajanje kroz oglašavanje samih institucija i javnih preduzeća, odnosno nabavke medijskih usluga i zakup medijskog prostora.
Transparency International u BiH se kroz različite vrste istraživanja fokusirao najviše na transparentnost i svrsishodnost izdvajanja javnih sredstava, što uključuje i izdvajanje za medije, upravo zbog prilika koje su zbog nedostatka transparentnosti ostavljene za zloupotrebu javnih sredtstava u svrhu finansiranja izbornih kampanja i promociju pojedinaca i političkih stranaka, kao i protežiranja pojedinih medija bliskih tim političkim strankama. TI BiH je, kao i druge organizacije civilnog društva, ukazivao na netransparentost izdvajanja budžetskih sredstava i nedostatak kriterijuma pri raspodjeli sredstava za medije, čak i u situacijama kada se radilo o višemilionskim iznosima.
Podsjetimo se samo izdvajanja Vlade Republike Srpske za javne i privatne medije, gdje je u periodu od 5 godina izdvojeno gotovo 18 miliona KM, bez jasnih kriterijuma, a postojali su primjeri kada su se sredstva dodjeljivala čak i prije isteka javnog poziva, što je samo pokazatelj da su ti javni pozivi i kada se raspišu samo paravan, a da su sredstva unaprijed namijenjena određenim medijima, najčešće za kupovinu naklonosti u predizbornom periodu.
Što je još problematičnije, ne postoji ni adekvatan nadzor, odnosno, praćenje utroška i i izvršenja tih projekata za koja se izdvajaju sredstva, koji se najčešće odnose na promociju određenih turističkih, razvojnih i sličnih projekata ili promociju kulture, a da nema nikakvih informacija šta su medijske kuće koje su dobile sredstva zaista i isporučile. Tako su u pojedinim primjerima plaćane produkcije dokumentarnih filmova i promotivnih sadržaja koja nikada nisu izašla u javnost, što navodi na zaključak da su sredstva iskorištena u druge svrhe, odnosno finansiranje izborne kampanje političkih stranaka. Na isti način funkcionišu i jedinice lokalne samouprave, gdje se pred same izbore odjednom poveća broj projekata i aktivnosti opština koje je neophodno promovisati putem medija, te se uvećava i izdvajanje putem nabavki medijskih usluga.
Ide se dotle da se kao predmet sklopljenih ugovora navodi, na primjer „praćenje rada načelnika i opštinske uprave“ ili čak praćenje aktivnosti određenog odjeljenja. Iako se najčešće radi o manjim vrijednostima ugovora, koje idu putem direktnih sporazuma, postoje primjeri gdje se u ovu svrhu izdvajaju zaista značajna sredstva. Samo tokom 2016. od strane 48 jedinica lokalne samouprave u RS izdvojeno je više od 1,1 milion KM na oglašavanje rada ovih opština. Od skorijih primjera zanimljivi su Grad Bijeljina koji je u 2018. sklopio dva ugovora, ukupne vrijednosti skoro 140.000 KM sa RTV BN, jedan upravo za oglašavanje i praćenje aktivnosti Gradske uprave, gradonačelnika i predsjednika Skupštine Grada, a drugi za promociju investicionih, turističkih, kulturnih i drugih potencijala Grada.
Na sličan način je i Grad Doboj sklopio ugovor u vrijednosti gotovo 85.000 KM takođe za praćenje Skupštine Grada, gradonačelnika i gradske uprave. Ovakvi primjeri su specifični i iz razloga što se radi o kupovini promocije pojedinaca, nosilaca javnih funkcija, u izbornoj godini, iako gradske uprave i opštine imaju zaposleno osoblje koje bi trebalo da se pobrine za informisanje medija i javnosti o njihovim aktivnostima. Dakle, ne radi se o javnim kampanjama da se informišu građani o nekim specifičnim pitanjima, već samo o finansiranju pojedinih medija kako bi blagonaklono izvještavali o ovim pojedincima i o radu ovih institucija.
TI BiH se kroz istraživanja o poslovanju javnih preduzeća, bavio takođe i izdvajanjima javnih preduzeća u svrhu reprezentacije i oglašavanja i pitanjem same svrsishodnosti oglašavanja javnih preduzeća koja često imaju monopol u djelatnostima u kojima posluju (poput elektrodistribucija, vodovoda, komunalnih preduzeća i sl.). I ovdje s jedne strane imamo izdvajanje javnih preduzeća za oglašavanje u medijima u svrhu objave javnih poziva i konkursa ili promovisanje nekih specifičnih usluga i programa, što bi zapravo jedino moglo spadati pod opravdano oglašavanje. Međutim, praksa pokazuje da se tu često radi o protežiranju određenih medijskih kuća, odnosno pokušajima da im se iz budžeta, kroz različite vrste projekata ili kampanja, namaknu dodatna sredstva, kojima se posebno u izbornim godinama zapravo indirektno finansira izborna kampanja, odnosno osigura promocija određenih političkih stranaka.
To se može vidjeti i kroz uvećano izdvajanje sredstava javnih preduzeća za potrebe oglašavanja i reprezentacije u izbornim godinama. TI BiH i poslovni portal Capital su tokom 2017. analizirali podatke o oglašavanju i reprezentaciji javnih preduzeća, koji su pokazali da je 12 javnih preduzeća iz Republike Srpske u periodu 2014.-2016. na oglašavanje potrošilo oko 2,5 miliona KM, kako je navedeno u njihovim finansijskim izvještajima, dok su u odgovorima na zahtjeve za informacije dostavljali podatke o mnogo manjim iznosima (ukupno oko 1,1 milion KM). Većinu ovih preduzeća čine preduzeća iz energetskog sektora (elektrodistribucije, hidroelektrane, rudnici i termoelektrane), koji dakako imaju monopol u svojim sektorima, odnosno ne djeluju na otvorenom tržištu, i nemaju potrebnu medijske promocije svojih prozvoda i usluga potencijalnim kupcima.
Ovo istraživanje je pokazalo i da postoje značajne razlike, čak i do 50%, u iznosima koji se u ovu svrhu izdvajaju u izbornim i neizbornim godinama. Naravno, ovo je uzorak od samo malog broja javnih preduzeća od kojih su se uspjeli prikupiti podaci, te kada bi se posmatrala ukupno sva preduzeća, došli bismo do višestruko većih iznosa. Što se tiče kriterijuma za izbor medijskih kuća u kojima će se oglašavati javne institucije ili preduzeća, ukoliko za to postoji potreba, iako bi oni trebali obuhvatiti specifične kriterijume kao što su gledanost, cijena i ostali parametri, imajući u vidu da se najčešće radi o sklapanju direktnih sporazuma i drugih manje transparentnih procedura, onda se tu ne vode nikakvim kriterijima već sklapaju ugovore o oglašavanju po slobodnom nahođenju ili kada se i provedu otvoreni postupci navode se kriterijumi koji samo određene medijske kuće mogu zadovoljiti. Upravo zbog toga, najčešće imamo praksu da se javna preduzeća ili institucije oglašavaju upravo u onim medijima koji su bliski stranci koja njima rukovodi.
Postoje primjeri gdje se u samim predmetima nabave odmah navode mediji kojima će se dodijeliti sredstva, a to često ide u okviru finansiranja promocije na određenim manifestacijama koje organizuju pojedini mediji. Jedan od primjera je Izbor ličnosti godine Nezavisnih novina, gdje javna preduzeća redovno izdvajaju sredstva kako bi se promovisala na ovoj manifestaciji. Tako Elektroprivreda RS i njena zavisna preduzeća posljednjih nekoliko godina redovno izdvajaju za promociju na Izboru ličnosti godine i Izboru sportiste godine najmanje po 40.000 KM. Ovakvih primjera je svakako mnogo, dovoljno je “pročešljati” portal javnih nabavki i pogledati koliko koja medijska kuća dobija godšnje sredstava kroz ovakve vidove oglašavanja i šta su predmeti tih ugovora, međutim, ni ti podaci nisu potpuni, dok se za podatke o izdvajanjima druge vrste takođe zaista morate mnogo potruditi da bi ih prikupili, jer nemamo nikakve baze podataka koje bi učinile pristup lakšim ili ih objedinile.
Ono što se mora naglasiti, a to je da samo po sebi oglašavanje ili izdvajanje sredstava za medije ne mora biti problem, već je problem u kriterijumima, transparentnosti i načinu raspodjele, te u činjenici da ne postoji adekvatakn zakonski okvir koji bi ovu oblast uredio, posebno kada govorimo o nekakvoj osnovi za sprečavanje zloupotebe javnih sredstava radi finansiranja izbornih kampanja. O potrebi uvođenja ograničenja u izbornim godinama na oglašavanje javnih institucija, ustanova i preduzeća, TI BiH je zagovarao godinama, upućujući na međunarodne standarde i smjernice koje se bave sprečavanjem zloupotreba javnih resursa u izbornim kampanjama. S druge strane, tu je i potreba detaljnijeg definisanja načina i vrsta oglašavanja javnih institucija.
Međutim, volje za ovim još nema, niti kada je u pitanje unapređenje izbornog zakonodavstva, niti kada je riječ o segmentu javnih nabavki. Nažalost, umjesto toga se čak ide na predlaganje izuzeća medijskih usluga iz Zakona o javnim nabavkama, a odredbe usmjerene na sprečavanje javnih resursa u izbornim kampanjama se namjerno drže van razmatranja, jer niti jednoj političkoj stranci nije u intresu da se odrekne mogućnosti koje im pravne praznine pružaju.
Ovaj tekst je originalno objavljen u devetom specijalnog biltena Udruženja BH Novinari, koji se realizira u okviru projekta “Mediji i javni ugled”, kao doprinos javnoj raspravi o temi transparentnosti medijskog vlasništva i zagovaranju donošenja zakona za unapređenje medijskog prostora i tržišta informacija u BiH. Bilten možete preuzeti ovdje.