Piše: Vuk Vučetić
Sarajevo, 17.12.2019. – Diskusija o odnosu medija i politike, čini se, traje oduvijek. Otkako postoje masovni mediji od tada počinju i prve rasprave koje se tiču uticaja politike, političkih partija, političara i raznih političkih subjekata na rad novinara i medija.
Može se reći da je uticaj politike na medije neupitan, te da je samo u različitim istorijskim epohama imao drugačiji oblik i intenzitet. Tokom kriza i ratova, uticaj vlasti, ali i vojske je bio veći. Kroz istoriju su različiti autoritarni režimi takođe kontrolisali rad medija, a takvih primjera ima i danas. Sa druge strane, periodi mira i društveno-političke stabilnosti generalno pogoduju medijima i medijskim slobodama. U takvim uslovima se uglavnom može konstatovati progresivniji razvoj novinarskih sloboda i nešto veći stepen medijske nezavisnosti.
Međutim, nerijetko situacija na papiru u potpunosti odudara od one na terenu. Iako u savremenom demokratskom slobodnom svijetu postoji nebrojeno mnogo različitih deklaracija, preporuka, pa čak i zakona koji nastoje zaštiti novinare i novinarsku profesiju i osigurati nezavisan rad medija, čini se da nikad nije bila šira lepeza različitih načina na koji se politika i politički subjekti obračunavaju sa novinarima. Od onih soft mehanizama „savjetovanja“ i blagih pritisaka na uređivačke politike, preko uvreda i šikaniranja, pa sve do eksplicitnih fizičkih napada i ubistava novinara (u 2018. godini čak 94 ubijena novinara u svijetu).
Politički klijentelizam, fizički napadi, loši uslovi rada
Analizirajući odnos medija i politike u Bosni i Hercegovini, čini se da situacija ne odudara mnogo od nekih standardnih, već spomenutih, relacija. U BiH se odnos medija i politike ogleda u (gotovo eksplicitnoj) instrumentalizaciji medija od strane različitih političkih subjekata i/ili vlasti, i to uopšte nije nov fenomen. Praktično, odnos medija i politike u BiH je oduvijek takav. Mediji i novinarstvo su gotovo uvijek bili pod nekom vrstom uticaja i kontrole i gotovo po pravilu je ova profesija služila interesima nekih (uglavnom političkih) centara moći, dok je javni interes zadovoljavan samo u slučaju ako nije u suprotnosti sa interesima pravih „gatekeepera“.
Prvi novinski listovi u BiH su se razvijali pod okriljem tadašnjih centara moći koji su imali različite interese. Dalje može se pronaći da su mediji i tokom Austrougara nastavili da budu (propagandni) instrument političkih elita, a nakon toga i socijalističkog režima. Odnos medija i politike je i nakon raspada jednopartijskog režima i dolaska demokratije ostao nepromjenjen – mediji su i dalje podanici političkim subjektima i vlasti.
Jednostavno, ovdašnji uticajni političari i politički subjekti naslijedili su potrebu za medijskom promocijom, koju osiguravaju putem političke, ali i finansijske kontrole medija. Sa druge strane, čini se mediji i novinari nikad nisu doživjeli potpuno „kritičko punoljetstvo“ i emancipaciju. Savremenim rječnikom rečeno, odnos medija i politike je poprimio klijentelistički karakter. Na sceni je svojevrsna simbioza, pri čemu vlasnici medija, urednici i novinari uživaju različite oblike političke podrške, dok zauzvrat postaju produžena ruka političkih patrona. Naime, direktori, urednici i novinari se nerijetko putem političkih linija postavljaju na najodgovornije funkcije u domaćim (javnim) medijskim kućama, ili vremenom postaju praktično privatni PR agenti određenih političara i/ili političkih subjekata.
Ova problematična situacija je osim u entitetskim javnim servisima i državnom javnom emiteru, možda čak i izraženija u lokalnim javnim medijima koji se finansiraju iz opštinskih, kantonalnih i gradskih budžeta. Prema podacima, u BiH ima ukupno 81 lokalnih medija (62 radija, 19 televizija) koji se finansiraju iz lokalnih budžeta, što je značajan dio cjelokupnog medijskog bh. sistema. Međutim, iako posjeduju veliki potencijal da doprinesu razvoju novinarske profesije, ovi mediji su uglavnom redukovani na nivo lokalnih glasila tamošnjih vlasti. Čast izuzecima!
Osim toga, nerijetko su vlasnici privatnih medija i sami političari, ili ljudi koji su vrlo bliski političkim elitama. U tom slučaju mediji se po pravilu koriste kao poligon za političko prepucavanje sa političkim neistomišljenicima, pri čemu se pravila novinarske profesije u potpunosti zanemaruju. Čini se da je ovaj problem danas najizraženiji u online sferi. Naime, s obzirom da za pokretanje online portala nije potrebna bilo kakva dozvola od regulatornih tijela (recimo, ne postoji Zakon o transparentnosti vlasništva medija), otvorila se prilika za političke partije da pod plaštom informativnih (uglavnom) lokalnih medija, zapravo koriste prostor za sopstvenu promociju. S obzirom da se na ovakvim „divljim“ portalima, koji se, pogotovo uoči predizbornih kampanja, pojavljuju kao pečurke poslije kiše, uopšte ne mogu naći podaci o vlasničkoj strukturi ili uredništvu, nemoguće je naći i eksplicitnu poveznicu sa određenim političkim subjektima. Iako zvanične veze sa političkim subjektima nisu vidljive, sadržaji koji takvi mediji plasiraju jesu. Već na prvi pogled se može primijetiti nesrazmjerno veći prostor koji je posvećen određenim političarima ili političkim partijama, praćen favorizujućim, navijačkim načinom izvještavanja. Sa druge strane, politički protivnici su po pravilu predstavljeni u negativnom svjetlu ili u potpunosti izostaju sadržaji koji se tiču njihovih aktivnosti.
Takođe, ono što je vrlo problematično jeste da šira društvena zajednica praktično još uvijek nije prihvatila novinarstvo kao profesiju koja je „ravnopravna“ sa ostalim. U javnom diskursu preovladava mišljenje da se novinarstvom može „baviti svako“. I pored toga što na svim javnim univerzitetima u BiH postoje studijski programi za novinarstvo, šira javnost još uvijek ovu profesiju doživljava kao vještinu koja je rezervisana za one koji u srednjoj školi imaju talenta za pisanje pismenih sastava iz maternjeg jezika.
Ovakav stav prema toj profesiji imaju i sami političari, koji se nerijetko bahato i sa nepoštovanjem odnose prema novinarima (ovo nije slučaj samo u BiH). U tom smislu, novinari su vrlo često meta verbalnih napada političara, ali i meta fizičkih napada javnosti. Od početka 2019. godine u BiH je registrovano oko 50 slučajeva napada na novinare i kršenja prava na slobodu izražavanja. Iz Udruženja BH novinari navode da je nekažnjivost u velikom broju slučajeva posljedica direktne povezanosti napadača sa centrima političke moći . Pokušaj ubistva novinara RTVBN Vladimira Kovačevića je drastičan, ali slikovit primjer sa kakvim se izazovima novinari suočavaju na svom poslu.
Osim ovih, takoreći “bočnih udara”, postoje i unutrašnji problemi koji tište novinare. Prije svega se to ogleda u lošim uslovima rada, niskim i neredovnim platama, neregulisanim trajanjem radnog dana. Novinari su nerijetko neprijavljeni, zbog čega im se ne uplaćuju doprinosi. Često se krše otkazni i disciplinski postupci i sl. Takođe, nerijetko se radi sa lošom i zastarjelom opremom ( snima se još uvijek popularnim “BETA“ kamerama), i samo srećni imaju priliku da rade u boljim tehnološkim uslovima. Medijske kuće (pogotovo lokalni mediji) popunjavaju svoje redove mladim studentima novinarstva koji pristaju na volonterske uslove rada, koji se ne mijenjaju ni nakon više godina. U tom smislu, mladi postaju jeftina kvalifikovana radna snaga. Uzimajući u obzir ove nepovoljne uslove za rad novinara ne treba da čudi i veliki broj pritisaka sa kojima se suočavaju. Ovo se, prije svega, tiče ranije pomenutih ekonomskih i političkih pritisaka, koji se najčešće manifestuju uslovljavanjem dobijanja ili zadržavanja radnih mjesta, ali i napredovanjem unutar medija.
Internet i društvene mreže kao prostor za slobodno mišljenje
Ipak, čini se da nije sve tako sivo. Možemo spomenuti i, uslovno rečeno, neke pozitivne strane medalje. Ulazak velikih medijskih kuća kao što su Al Jazeera, N1 ili Anadolija na bh. medijsku scenu svakako ima pozitivne strane. One su najvidljivije u segmentu koji se tiče nezavisnosti od lokalne politike i političkih interesa koji ne mogu vršiti bilo kakav pritisak (ni politički, ni ekonomski) na uređivačke politike tih medija. U tom smislu postojanje ovih medija zapravo na neki način stvara utisak postojanja pluralizma medija i nezavisnog novinarstva. Zatim, ekspanzija interneta (koji je u potpunosti neregulisan prostor, a samim tim i slobodan) bi u nekom (utopističkom) smislu mogla predstavljati potencijalno sredstvo za razvoj novinarske profesije. Iako je, naravno, više negativnih primjera (visok stepen govora mržnje ili eksplozija fake portala), čini se da se ipak na horizontu pojavljuje svojevrsna oaza, odnosno prostor za kritičko promišljanje političke stvarnosti, u vidu bh. Twitter zajednice. Naime, Twitter zajednica se razvija i raste u BiH, a isto tako sve više je nezavisnih medija i blogera/vlogera koji pružaju drugačiji, alternativni ugao gledanja u odnosu na medijski mainstream.
Novi kanali komunikacije i veliki broj online platformi takođe mogu biti koristan alat za ukazivanje na nepovoljan položaj novinara, ali i same profesije. S tim u vezi može se zapaziti sve snažnije i proaktivnije djelovanje nevladinih organizacija u tom smjeru, koje nastoje ukazati na probleme sa kojima se novinari susreću. Rad novinarskih udruženja je takođe nešto što pruža kakav-takav otpor različitim pritscima, nastojeći podići svijest kod društvenih aktera o značaju i ulozi nezavisnog novinarstva kao jednog od važnih stubova svakog demokratskog društva.
Ono što takođe može biti dio dugoročnog plana borbe za kvalitetnije novinarstvo je političko i medijsko opismenjavanje javnosti. Naime, medijska pismenost je na izuzetno niskim granama u Bosni i Hercegovini, a prema posljednjim istraživanjima, BiH se nalazi na samom dnu indeksa medijske pismenosti u Evropi . Medijski nepismeni građani su laka meta političkih i medijskih manipulacija, zbog čega je vrlo važno učestalo sprovoditi aktivnosti u cilju medijskog opismenjavanja što većeg broja građana, sa posebnim akcentom na mlade. Medijski pismeni pojedinci predstavljaju svojevrsna antitijela u kontaminiranoj društveno-političko-medijskoj stvarnosti. Jedino medijski, ali i politički pismeni pojedinci mogu doprinijeti kvalitetnijem razvoju demokratskog društva u cjelini.
(Autor je doktor komunikoloških nauka i radi na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Istočnom Sarajevu. Ovaj članak nastao je u okviru projekta koji BH novinari realiziraju u saradnji sa Njemačkom ambasadom u BiH)