U Srbiji ne postoji opšti konsenzus oko toga koja vrsta državne intervencije u funkcionisanje medija unapređuje medijski sistem i služi javnom interesu. Tome svedoči i činjenica da ukidanje državnog vlasništva u medijima ni posle 30 godina od zakonskog opredeljenja za privatizaciju nije završeno, kaže za N1 medijska ekspertkinja Jovanka Matić.
Ona dodaje da se najnoviji pokušaj zakonske regulacije državnog uticaja na medije u vlasništvu javnih poslovnih kompanija, kao što je Telekom, može tumačiti kao novi oblik legalizacije procesa zarobljavanja medija, koji je u Srbiji uveliko završen, a koji obuhvata i javne i privatne medije, dok su u limbo stanju preostali samo mediji u para-državnom vlasništvu.
„Ova vrsta medija, u kojima bi država imala upravljačku ulogu, a po potrebi i finansijsku – i pored njihovog tržišnog poslovanja, samo je jedan korak daleko od potpune državne kontrole sadržaja, na čemu vladajuća politička većina uveliko zasniva svoju moć“, ocenjuje Matić.
Osvrćući se na praksu drugih zemalja, ona dodaje da postoji mnogo modela odnosa države i medija, a da su najvažniji aspekti tog odnosa su vrsta vlasništva i na njoj zasnovan upravljački uticaj, način finansiranja i stepen uređivačke autonomije.
Matić podseća na studiju iz 2021. godine u kojoj su medijski stručnjaci Marius Dragomir i Astrid Söderström utvrdili sedam modela ovog odnosa u medijima koji se mogu okarakterisati kao državni mediji.
„Na krajnjem negativnom polu nalaze se državno kontrolisani mediji, u kojima država ima i vlasničku/upravljačku ulogu, i ulogu glavnog finansijera i direktno kontroliše sadržaj medija. Takvi mediji postoje u Kini, u nekim zemljama Južne Azije, na Bliskom istoku, u nekim zemljama Afrike i Latinske Amerike. U Evropi su veoma retki, ali izuzeci postoje u Mađarskoj, Poljskoj i Turskoj“, ukazuje sagovornica N1.
Na drugom, pozitivnom polu, kako napominje, stoje javni medijski servisi, koji ostvaruju punu autonomiju od državnog upravljačkog, finansijskog ili uređivačkog uticaja. Takvi mediji postoje samo u Evropi, i to prevashodno u Zapadnoj Evropi (Velika Britanija, Nemačka, Austrija, Švajcarska, Švedska), dodatno i u Portugalu, Češkoj i Litvaniji.
„Čuvari uređivačke nezavisnosti ovakvih medija su zakoni ili interni pravni akti (statuti) kojima se definišu oblasti profesionalnog odlučivanja, nezavsni programski saveti ili ombudsmani i utvrđene procedure za kršenje slobode uređivanja“, dodaje Matić.
Između ovih krajnosti, bliže pozitivnom modelu, naglašava, nalaze se tri vrste uređivački nezavisnih medija u kojima država ima neku ulogu ili kao vlasnik/upravljač ili kao finansijer.
„Bliže negativnom modelu, identifikovane su dve vrste medija, koji funkcionišu kao zarobljeni mediji, jedna u državnom, a jedna u privatnom vlasništvu. Od ovih hibridnih formi, najslobodniji su oni u kojima država na osnovu javnog vlasništva ima samo neku vrstu upravljačke moći (na primer, postavljanje članova upravnih odbora). To je slučaj sa medjima u Norveškoj, Danskoj, Francuskoj, javnim servisom u Sloveniji. Na drugom mestu su uređivački nezavisni mediji koji od države zavise samo finansijski. Takvi mediji su registrovani u Holandiji, Austriji, Estoniji, u nekim zemljama Latinske Amerike“, ukazuje medijska ekspretkinja u razgovoru za N1.
Najnestabilniji od ove tri hibridne vrste, ali ipak sa uređivačkom nezavisnošću, prema njenim rečima, su oni mediji u kojima država ima i finansijski i upravljački/vlasnički uticaj. Tipičan primer su američki mediji Radio Slobodna Evropa i Glas Amerike, ali i mediji u Izraelu, Tajvanu, kao i u Belgiji i nekim zemljama Centralne Evrope.
„U medjima bez uređivačke nezavisnosti, tzv. zarobljenim medjima, država uglavnom na osnovu vlasništva ostvaruje upravljačku funkciju, ponekad i finansijsku, iako ovi mediji posluju i na tržištu. Ovakvi mediji su tipični za Afriku, Bliski Istok, a u Evropi im pripadaju javni servisi u Italiji, Slovačkoj, Hrvatskoj i Srbji“, navodi Matić zaključke iz studije.
Kako kaže, posebnu vrstu zavisnih medija čine zarobljeni privatni mediji, koji nemaju nikakvu formalnu vezu sa državom, ali ona uspeva da neformalnim kanalima i pritiscima utiče i na njihovo poslovanje i na proizvodnju sadržaja. Takvi mediji postoje u Kambodži, Azerbejdžanu, Egiptu, Maroku, a na evropskom tlu u Mađarskoj, Poljskoj, Srbiji i Turskoj.
„Nezavisni medji, koji imaju neku formalnu vezu sa državom, često su pod pritiskom radikalnih desnih političkih snaga, koji se pojačava sa većom nestabilnošću svetskih ili unutrašnjih ekonomskih ili političkih okolnosti. To je slučaj čak i sa etabliranim nezavisnim javnim servisima (na primer, u Austriji), ali ponajviše sa onima u kojima država ima i vlasnički i finansijski uticaj“, napominje Jovanka Matić.
| Bez dilema u medijskoj zajednici
Profesor Univerziteta u penziji Siniša Isakov kaže za N1 da je zahtev medijske zajednice i eksperata oduvek bio da da država ne treba da ima učešće u vlasništvu medija, pa ni posredno preko drugih preduzeća.
„Nikad nije bilo dileme u medijskoj zajednici po tom pitanju u poslednjih 20 godina. To nikako ne može da bude dobro rešenje. U Evropi gde i postoje takvi slučajevi to su mediji koji imaju neko nasleđe ili je reč o medijima namenjenih određenim grupama ili regionalni mediji, ali je urednicima obezbeđena puna nezavisnost“, ocenjuje Isakov. |