SARAJEVO, 29.12.2016. – Zabranjeni i lažni intervjui, agencija Tanjug koja je ugašena ali i dalje radi, otkaz čuvenom karikaturisti, žestoki napadi na neistomišljenike, problemi u opstanku lokalnih medija – samo su dio onoga što je obilježilo novinarstvo u Srbiji u godini na izmaku.
Na medijskoj sceni u Srbiji stvari se nisu mnogo promijenile tokom 2016. godine. Glavna tema bili su izbori, najprije vanredni parlamentarni, održani u aprilu. Kampanja je bila u toku još od početka godine, da bi kasnije fokus prešao na formiranje vlasti, koje je trajalo neuobičajeno dugo, s obzirom na ubjedljivu pobjedu Srpske napredne stranke (SNS). Poslije kratke ljetne pauze, odmah je počela i kampanja za predsjedničke izbore, uz sve češće provlačenje informacije da bi u 2017. godini paralelno ponovo mogli da budu održani i parlamentarni. Tako da je stanje uveliko podsjećalo na Bosnu i Hercegovinu u kojoj izborna propaganda nikada ne prestaje.
Ipak, za razliku od BiH, u kojoj su ključne uloge podijeljene između nekoliko igrača, u medijskim izvještajima iz Srbije, bili oni pozitivni (velika većina) ili negativni, dominira jedan čovjek – premijer i lider SNS-a Aleksandar Vučić. U mainstream medijima kritičkog odnosa prema njemu gotovo da i nema, a kritike prema SNS-u su takođe rijetke. Većina medija izabrala je liniju manjeg otpora i nezamjeranja trenutno najmoćnijem čovjeku u državi. Oni koji ipak odluče da preispituju poteze vlasti, ili čak da samo izvještavaju fer i objektivno, a to su uglavnom online mediji, izloženi su uvredama, pritiscima i napadima. Želeći da pokažu kako su mediji slobodni i bez cenzure, iz SNS-a su u julu čak napravili izložbu pod nazivom „Necenzurisane laži“ u koju su uvrstili medijske sadržaje koji predstavljaju kritiku rada premijera i Vlade, kao i statuse novinara sa društvenih mreža.
U elektronskim medijima, osim na televiziji N1 i Radio Beogradu, SNS i Vučić su dobijali samo riječi hvale. Neke od televizija, poput TV Pink, redovno uživo prenose premijerova obraćanja. Tokom godine održavani su protesti pod sloganom „Podrži RTV“, nakon što je od mjeseca maja smijenjeno više urednika i novinara vojvođanskog javnog servisa, što se poklapa sa dolaskom SNS-a na vlast u Vojvodini. U štampi je bilo vrlo slično. Osim dnevnih novina Danas i Kurir(početkom godine, kada su bili u lošim odnosima sa SNS-om) i periodične štampe, vijesti koje se tiču premijera su imale uglavnom pozitivne ili neutralne konotacije. Štampu prati velika količina tabloidnog izvještavanja zbog čega i najozbiljnije teme u javni diskurs nerijetko dospijevaju kroz senzacionalistički pristup. On varira od euforičnog „Trampe Srbine“ do paranoičnog „EU traži da Srbi odmah objave rat Putinu“.
U martu je pokrenut još jedan tabloid – Srpski Telegraf – koji po količini neprofesionalnosti i načinu izvještavanja neodoljivo podsjeća na Informer. Primarna funkcija im je da štite Vučića i proizvode skandale.
Kada je riječ o međunarodnim odnosima, mediji su, kao i srpska politika, uglavnom razapeti između istoka i zapada, između EU integracija i tradicionalne ljubavi prema Rusiji. Među temama od globalnog značaja očekivano su dominirali izvještaji iz Sirije, teroristički napadi u Istanbulu, Briselu, Nici, Berlinu i drugim gradovima, neuspjeli puč u Turskoj, glasanje Britanaca na referendumu za izlazak iz EU, migrantska kriza itd. Značajna pažnja posvećena je američkim izborima a posebno zanimljiva je bila fasciniranost Srba Donaldom Trampom, što zbog mržnje prema porodici Clinton radi bombardovnja Srbije devedesetih godina, što zbog nade da bi Tramp mogao biti zapadni pandan predsjedniku Rusije Vladimiru Putinu, od čega bi Srbija nekako profitirala, a o čemu je Mediacentar nedavno pisao. Evidentno je i zaoštravanje odnosa sa susjednom Hrvatskom, uz svojevrsnu trku u naoružanju koja je kulminirala krajem godine, hrvatskim blokiranjem pristupa Srbije u EU i dogovorom o nabavci aviona i oružja od Rusije.
Lažni i zabranjeni intervjui
Novinska agencija Tanjug, iako se govorilo da je ugašena u 2015. godini, nastavila je da radi pri čemu nikada nije objašnjeno na kojim osnovama. Tanjugse godinama suočavao sa finansijskim problemima, kao i većina medija u Srbiji, prije svega na lokalu. Novi medijski zakoni, privatizacija i projektno sufinansiranje medija trebali su da obezbijede bolji položaj lokalnih novina, radio i TV stanica, ali desilo se suprotno. Mediji se gase a većinu novca i dalje dobija uzak krug privilegovanih ili politički podobnih.
U drugoj polovini godine dogodilo se nekoliko kontroverzi. Najprije je politički magazin Nedeljnik u izdanju od 13. oktobra objavio ekskluzivni intervju sa Donaldom Trampom, uz naslov: „Izvinjavam se Srbiji“. Iste večeri ipak su oni bili ti koji se izvinjavaju. Nakon što su njihovu ekskluzivu prenijeli brojni drugi mediji, oglasili su se iz Trampovog štaba, navodeći da tadašnji predsjednički kandidat nikada nije dao intervju za srpski sedmičnik. Ispostavilo se da novinari Nedeljnika sa Trumpom nisu komunicirali direktno, nego preko srpsko-američkog glumaca i producenta Vladimira Rajčića.
Iz Nedeljnika su objavili saopštenje u kome su, između ostalog, naveli da postoji mogućnost da su upali „u žarište američke izborne kampanje u kojoj se ne biraju sredstva“ pa su se ljudi iz njegove kampanje odrekli autentičnosti razgovora kada nije postigao željene efekte. Naveli su da je „većina vodećih medija – generalno anti-trampovski raspoloženih – u prvi plan stavila rečenicu da se Tramp izvinio ‘onima koji su počinili genocid u Srebrenici’ i ‘balkanskom koljaču Slobodanu Miloševiću’, iako to ni u jednoj rečenici nije rečeno”. Redakcija Nedeljnika ostavila je otvorenom i mogućnost da ih je Rajčić prevario. Šta god da je bila prava istina, ostao je gorak ukus, pošto Nedeljnik važi za jedan od ozbiljnijih listova u Srbiji, a uz veći nivo provera problem su vjerovatno mogli da izbegnu.
Generalno, kada je riječ o periodičnoj štampi u Srbiji, izvještavanje je objektivnije i mnogo je veće poštivanje profesionalnih standarda nego kod dnevnih novina. Poredeći sa prethodnom godinom, među listovima koji ne izlaze na dnevnom nivou dogodile su se dvije promjene. Srpsko izdanje magazina Newsweek do kraja maja je na kioske dolazilo jednom sedmično, dok su od julskog broja postali mjesečnik. U odnosu na sadašnji režim izlaženja, ranije su bili mnogo kritičniji prema vlasti, te se više bavili aktuelnostima i dnevno-političkim dešavanjima. Drugi novitet jeste magazin Ekspres koji je počeo izlaziti u junu 2015. godine – i koji je već nakon nekoliko mjeseci uzburkao medijsku scenu.
Tadašnji glavni urednik ovog lista, Branko Miljuš, za izdanje od 9. septembra pripremao je naslovnicu sa Zoranom Mihajlović, potpredsjednicom Vlade Srbije i ministricom građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture. Umjesto intervjua s Mihajlović, koji nije ni objavljen, na naslovnoj stranici je na kraju ključno mjesto zauzimala fotografija glumca Rowana Atkinsona, iz jednog od filmova u kojem glumi špijuna, kao ilustracija za tekst o međusobnom špijuniranju Hrvatske i Srbije. Ispostavilo se da je vlasnik Ekspresa, Goran Veselinović, blizak vladajućem SNS-u i uticajan na medijskoj sceni, zabranio objavljivanje intervjua. Mihajlović je jedna od najmoćnijih političkih figura u državi ali je i među rijetkim funkcionerima vladajuće stranke protiv kojih je moguće pročitati kritike, pa i u medijima naklonjenim vlasti.
Za portal Cenzolovka, koji je i objavio tekst o ovoj temi, Miljuš je rekao: „Problematična je Zorana Mihajlović, a ne ono što je ona rekla.“ Veselinović nije odgovorio na postavljena pitanja, ali su iz Ekspresa reagovali nakon objave teksta, optužujući Cenzolovku da zapravo radi promociju ministarke i navodeći „da vlasnici imaju prava da odlučuju o svojim novinama, i da je popriličan nonsens tvrditi da je Zorana Mihajlović, žena na vlasti, cenzurisana.“ Već u sledećem broju, imali su i drugu reakciju, koja neodoljivo podseća na nešto što bi se moglo nazvati osvetničkim novinarstvom. Na naslovnu stranu od 16. decembra postavili su ranije zabranjenu fotografiju Mihajlović, uz tekst pod naslovom: „Sporni troškovi Zorane Mihajlović – Kartica kao krtica“.
Novinari ne kleče, ali im crtaju mete na čelima
Odnos funkcionera prema medijima uglavnom je bio loš tokom 2016. godine i nije se popravio u odnosu na prethodni period. Jedna od afera iz prošle godine – seksističke uvrede bivšeg ministra odbrane Bratislava Gašića novinarki Zlatiji Labović – imala je epilog u februaru 2016., kada je Skupština Srbije glasala za Gašićevo razrješenje. Smjena je uslijedila nakon niza protesta novinara pod nazivom „Novinari ne kleče“ ali u praksi nije imala prevelikog značaja, osim simboličkog, pošto su novi izbori svakako održani nedugo zatim.
S obzirom na to da se na press konferencijama često postavljaju unaprijed dogovorena ili pitanja koja dolaze od provladnih medija, oni koji odstupe od takvih „pravila ponašanja“ i usude se da upitaju nešto smisleno po pravilu bivaju izloženi uvredama i napadima, nerijetko i od prisutnih kolega. Prema novinarima se neprilično ponaša i premijer Vučić. Tokom jednog od njegovih posljednjih obraćanja, na pitanja novinara televizije N1 o nabavci aviona od Rusije odgovarao je ironično i sa podsmijehom: „Ne znam, neke kante stižu, što brinete zbog kanti“.
Prave obračune sa neistomišljenicima i novinarima koji se ne ponašaju podanički u većini slučajeva ipak ne vode političari nego njihove produžene ruke, tabloidi i drugi provladini mediji, među kojima prednjače Informer i Pink. Početkom novembra, dnevni list Danas je objavio tekst „Čime se bavi Andrej Vučić“ (premijerov brat), a nakon što su se pojavile informacije da je i on bio potencijalna meta osoba čije je oružje pronađeno u blizini premijerove porodične kuće, u beogradskom naselju Jajinci, te na Novom Beogradu. Uslijedila je žestoka reakcija. Na naslovnici Informera od 5. novembra izlazi tekst „Mafijaško-politička akcija – Prizivaju ubistvo Vučića!“ u čijem potpisu još stoji da Danas plaćaju SAD, EU i ambasade. Kampanja protiv Danasa se nastavlja i idućih dana, pa tako 18. novembra urednika ove novine, Dražu Petrovića, Informer na naslovnoj strani naziva „Soroševom devojčicom“ koja napada premijerovog brata, uz naslov „Fašistički napad“.
Urednik Informera Dragan J. Vučićević redovno se pojavljuje na TV Pink i već je u nekoliko navrata najavljivao državne udare, napade na premijera, te razne druge nedaće po Srbe i Srbiju – koje se kasnije nikada ne bi dogodile. Ovoga puta je Danas označio kao „stranu agenturu“ i „prljavi tabloid“ koji otvoreno priziva ubistvo premijerovog brata, a na toj televiziji su gostovali i drugi „analitičari“ koji su govorili sličnim tonom. I vlasnik Pinka, Željko Mitrović, uputio je otvoreno pismo Petroviću, završavajući ga riječima: „Da nekim slučajem Draža udari na moju porodicu, ja bih mu poslao Božić Batu sa posebnim novogodišnjim poklonima koje dugo ne bi zaboravio!“.
Najpreciznije objašnjenje takve vrste linča, a koja se dešava barem nekoliko puta godišnje, dao je sam Petrović, rekavši da „U ovakvom ambijentu možete da očekujete samo da vas neko klepi štanglom po glavi.“ Upravo u tome i jeste problem – Srbija je zemlja sa dugom tradicijom napada na novinare i poslije crtanja meta na nepodobnim novinarimaa, nikada se ne zna kome može pasti napamet da u postavljenu metu zaista i puca. Petrović je tako u jeku napada dobio prijetnje na društvenoj mreži Facebook, od osobe koja je napisala da je za njega spremila „set noževa i konopce“, koju je policija brzo pronašla. Brojne prijetnje i napadi na novinare nikada nisu razriješeni – npr. suđenju za ubistvo Slavka Ćuruvije iz 1999. godine, koje je počelo u 2015. godini, kraj se još ne nazire.
Diskreditovanje i disciplinovanje „neposlušnih“
Probleme u 2016. godini imali su i drugi mediji. Na meti su, kao i ranije, bili istraživački novinari: Centar za istraživačko novinarstvo Srbije (CINS) i njegov direktor, Branko Čečen, Balkanska istraživačka mreža (BIRN) i njen novinar i koordinator istraživačkog tima Slobodan Georgiev, kao i Mreža za istraživanje kriminala i korupcije (KRIK) i urednik Stevan Dojčinović. U većini slučajeva orkestrirane kampanje protiv njih su se dešavale neposredno prije ili odmah nakon objavljivanja istraživačkih tekstova, sa jasnim pokušajem da ih se diskredituje – i da tako što manje ljudi povjeruje onome što pišu. Umjesto da čita o plagiranom doktoratu guvernerke Narodne banke, o imovini ministara ili o ustupanju javne imovine stranim preduzećima, do javnosti u Srbiji dolaze informacije kako su istraživački novinari izdajice, strani plaćenici, neprijatelji države i slično.
Tako je Informer, na dan kad je pokrenuo kampanju protiv Danasa, započeo seriju tekstova o tome kako se finansiraju nevladine organizacije i mediji u Srbiji, među njima CINS, BIRN i KRIK, a kojima je posvećena naslovnica od 7. novembra. Naslov teksta je: „Otkrivamo ko su strani plaćenici: BRUKA – Amerika i EU plaćaju lažove i reketaše.“ Iznad tog teksta stoji još jedan, sa naslovom: „Zapad pravi haos na Balkanu – Preti velikoalbanska agresija“. Dakle, na djelu je potpuno zastrašivanje čitalaca sa onima koji dobijaju milione da ruše Srbiju. Samim tim, po toj logici, ni njihovi tekstovi ne mogu biti istiniti. Informacije koje je Informer objavio tih dana nisu ništa novo, iako su predstavljene kao takve. U gotovo identično vrijeme, ali 2015. godine, Informer je pisao o istoj temi. Početkom 2016. godine „stranim plaćenicima“ se bavio i list Politika, koji piše dosta umjerenije, ponekad i kritikuje, ali ne propušta priliku da pokaže kako je na strani vlasti.
Za Politiku se vežu dva događaja koja su imala velikog odjeka na srpskoj medijskoj sceni. Dotadašnja urednica te dnevne novine, Ljiljana Smajlović, ujedno i predsjednica Udruženja novinara Srbije (UNS), u julu je najprije podnijela ostavku, a zatim je i smijenjena sa uredničkog mjesta. U prvom intervjuu poslije toga, za Nedeljnik, izjavila je: „Moj otkaz su potpisale direktorke, ali mislim da sam otkaz dobila od Aleksandra Vučića. Nije fer da svaljujem odgovornost za nezakonit otkaz na direktorke. Ovo je potez vlasnika, i to onog koji ima zlatnu akciju. Zato bih rekla da iza mog otkaza stoji državni vlasnik, odnosno, Aleksandar Vučić“.
Nekoliko mjeseci kasnije, Politika je saradnju prekinula i sa dugogodišnjim karikaturistom Dušanom Petričićem, koji je svojim karikaturama oštro kritikovao vlast. Uz Marka Somborca iz Blica i Predraga Koraksića Coraxa iz Danasa, Petričić je godinama bio među najzapaženijim autorima forme preko koje su izražavali otvorenu kritiku prema vlasti.
U intervjuu za Slobodnu Evropu, Petričić je rekao kako mu je v.d. glavnog urednika Žarko Rakić tražio da manje crta premijera Srbije: „Tada mi je saopštio da on, u principu, nema ništa protiv da crtam Vučića, doslovce se sve vrtelo oko Vučića, i da je to sve u redu, jedino ako bih hteo malo da smanjim, da ne bude baš tako često“. Dodao je kako misli da je vlastima i ranije išao na nerve, ali ga „do sada nisu dirali jer su ‘Politikom’ rukovodili neki pametni ljudi koji su kapirali da im puštanje mojih karikatura može biti neki alibi i da može da se kaže – evo, mi puštamo i jednu i drugu stranu. (…) Inače bih iz nekih moralnih razloga odavno napustio ’Politiku’, ali sam hteo da imam mogućnost da kažem i oni su to puštali. I puštali su zato što su smatrali da time dokazuju da nema cenzure.”
Mediji su tokom godine dolazili i u međusobne sukobe, najčešće Informer, koji je prozivao gotovo sve ostale, na redovnoj bazi. Najžešći je bio sukob iz januara, između Informera, na čijoj strani je bio i Pink, te Kurira, koji je počeo još 2015. godine, a tokom 2016. se manjim intenzitetom rasplamsavao još nekoliko puta. Aleksandar Rodić, čelni čovjek Adrija Medija Grupe, čiji član je i Kurir, u novembru prošle godine objavio je tekst sa naslovom „Srbijo izvini“ u kome je, između ostalog, naveo: „Želim da kažem istinu pred celokupnom javnošću: mediji u Srbiji nisu slobodni i izloženi su velikim pritiscima. Otvoreno kažem – i sam sam učestvovao u projektu ulepšavanja stvarnosti, zajedno sa 80 odsto drugih vlasnika medija, među kojima su i Željko Mitrović i Dragan Vučićević. Sve je počelo time da smo svi zajedno direktno učestvovali u radu izbornog štaba Aleksandra Vučića. Ubeđivali se i nekad i verovali da je to dobro za našu zemlju“.
Poslije toga Kurir je mnogo češće kritikovao vlast nego ranije, ali su se vrlo brzo našli na udaru. Od 19. januara Rodić i Kurir bili su tema na sljedećih osam od devet naslovnih stranica Informera. Napadi su nastavljeni i kasnije, uz nazivanje Rodića „Aca kanalizacija“ a Kurira „reketašima.“ Istovremeno, Kurirovenaslovnice su „krasili“ negativni tekstovi o premijeru i njegovim saradnicima, poput onoga od 25. januara, sa naslovom: „Osveta Slobinog ministra – Vučić opet teroriše medije“. Strasti su se kasnije smirile, a Kurir je vremenom objavljivao sve manje kritika. Nekoliko dana pred aprilske izbore, objavili su intervju sa Vučićem, uz naslov: „Neka viču VUČIĆU PEDERU, sve ću ih pobediti“.