SARAJEVO, 02.03.2018. -Upravni odbor RTVFBIH već četiri godine nema zakonskog uporišta, budući da je svim članovima UO istekao mandat. Specifičnost izbora članova UO RTVFBIH, odnosno zakonskog rješenja u vezi s ovim pitanjem, ogleda se u tome da je Zakonom o Javnom servisu RTVFBIH (donesenim u julu 2008. godine) propisan sastav Upravnog odbora od četiri člana, i to tri iz reda konstitutivnih naroda i jedan iz reda ostalih, koji se biraju samo za jedan mandat, bez mogućnosti obnavljanja, s tim da je dužina trajanja mandata različita, kako bi se svake godine birao po jedan član, a što je za cilj imalo da se onemoguće ili minimiziraju politički utjecaji na RTVFBIH preko Upravnog odbora. Naime, ovakvim mehanizmom izbora članova UO sva četiri člana ne bi bila birana u jednom izbornom mandatu, što bi spriječilo političke utjecaje jedne stranke (ili koalicije) na UO, budući da, prema članu 25 Zakona o Javnom servisu RTVFBIH članove UO imenuje Parlament Federacije BiH. No, kako je već rečeno, mandat svim članovima UO RTVFBIH istekao je još prije više od četiri godine (jednom članu 2010, zatim 2011, 2012 i posljednjem 2013 godine). Također, direktor RTVFBIH na ovoj je poziciji od 2008 godine, a i njegov je petogodišnji mandat istekao 2013.

Ovaj presedan u praksi upravljanja jednim dijelom sistema javnog emtiranja pokazuje koliki se politički interesi prelamaju preko javnih servisa, obzirom da se RTVFBIH upravo političkim sredstvima (blokiranjem imenovanja članova UO) dovelo u ovu poziciju, a i imajući u vidu da se od septembra prošle godine vode političke rasprave i dogovori o načinu rješavanja pitanja imenovanja između trenutnih koalicionih partnera u vlasti u Federaciji BiH. Jedno od predloženih rješenja bilo je raspisivanje konkursa za sva četiri člana Upravnog odbora odjednom. Dopredsjedavajući Predstavničkog doma Parlamenta FBiH i predsjednik Radne grupe za izbor i imenovanja oba doma, u decembru je za medije kazao čak i da je zadužio službe da pripreme konkurs. Reakcije na ovu inicijativu došle su kako od opozicije, tako i od predstavnika civilnog društva i međunarodnih organizacija i uglavnom su se  odnosile na to da je riječ o kršenju zakona u svrhu političkog ovladavanja javnim servisom. Nedvojbeno je da je od 2014 godine, kada je imenovan sadašnji sastav Parlamenta FBIH bilo moguće riješiti pitanje UO RTVFBIH i započeti postepena imenovanja da je za to postojalo političke volje i dogovora, no to se nije dogodilo. Dogodilo se, međutim, to da je ovo pitanje aktuelizirano upravo u izbornoj godini s ciljem donošenja brzog rješenja, što otvara prostor za sumnju da je riječ o pokušaju da se postigne direktna politička kontrola nad RTVFBIH prije početka izborne kampanje.Ured visokog predstavnika u BiH stava je da je neophodno da Parlament imenuje članove UO RTVFBIH u skladu sa zakonskim principima postepenog imenovanja i političke nezavisnosti članova Upravnog odbora.

Aktualiziranje priče o imenovanju Upravnog odbora RTVFBIH, pored pitanja politčkih utjecaja na javne servise u BiH, otvara i niz drugih pitanja kojima se tek povremeno bavi stručna i opća javnost u Bosni i Hercegovini, a koja ne nalaze odgovarajuća rješenja. Prije svega, odnosi se to na činjenicu da provedba zakona (ne samo onih koji se odnose na medije i/ili javne servise) ovisi o „političkoj volji“, odnosno ne/spremnosti onih koji su u datom trenutku u vlasti da se ponašaju i odlučuju u skladu sa zakonskim propisima. 2014. godine postojali su svi zakonski uvjeti da se krene u postupno imenovanje članova UO RTVFBIH, čime bi se omogućilo i kasnije imenovanje direktora i legalno funkcionisanje i upravljanje javnim servisom Federacije BiH, no očigledno nije postojala „politička volja“, pa je ovo pitanje ostalo neriješeno. Sada, uoči izbora, postoji „politička volja“ da se imenovanjem članova UO izvrši utjecaj na RTVFBIH i njenu programsku politiku od strane stranaka koje imaju parlamentarnu većinu, pa se predlažu rješenja koja nisu propisana zakonom. Štaviše, neki predstavnici opozicionih stranaka čak su i direktno tražili da Parlament donese zaključak da će poštovati Zakon o Javnom servisu RTVFBIH, odnosno imenovati članove Upravnog odbora na način propisan zakonom. Uvjetovanost poštovanja zakona „političkom voljom“, odnosno samovoljom političke elite presedan je nepoznat u demokratskim društvima i sistemima. Nadalje,  donošenje odluka vaninstitucionalnim putem, odnosno, pregovorima i dogovorima među strankama, doseglo je takav nivo da politički predstavnici smatraju sasvim legitimnim davati izjave za medije da će način na koji će pitanje imenovanja u UO (vanzakonskim mehanizmom – istovremenim imenovanjem sva četiri člana ili izmjenom zakona) biti odlučen mimo parlamentarne procedure, a onda tek formalno potvrđen kroz Parlament.  Ne odnosi se to, naravno, samo na konkretan slučaj RTVFBIH, ali je i on još jednom direktno pokazao paralelizam u političkom odlučivanju i moć političkih predstavnika da, ovisno o sopstvenom nahođenju i interesu, dogovore zakonske ili vanzakonske metode rješavanja nekog pitanja. Bosna i Hercegovina je, valjda, jedina zemlja na svijetu u kojoj se zakoni i sudske presude „provode“, a ne nužno poštuju.

Dodatni presedan je funkcionisanje Javnog servisa RTVFBIH bez Upravnog odbora i s direktorom u tehničkom mandatu, što ovaj medij, zapravo, čini specifičnim „hibridnim“ javnim servisom, koji se u određenim segmentima ponaša kao privatni medij (emitujući takozvane low-cost sadržaje, poput jeftinih reality programa iz susjednih zemalja, turskih sapunica, repriznih sadržaja iz domaće produkcije koji su na ekranu više od dvadeset godina itd., te bazirajući se na prikupljanje sredstava od komercijalnog oglašavanja, kako bi se pokrili troškovi uposlenih i tekuće proizvodnje programa), zatim kao sistem sam za sebe, a ne kao dio sistema javnog emitiranja u BiH (dugovanja po osnovu pružanja usluga drugim dijelovima sistema – BHRT), te kao i drugi dijelovi sistema, kad je riječ o informativnom programu „pati“ od političke ovisnosti i utjecaja (u istraživanju o medijskim slobodama iz 2017 godine 47% ispitanika prepoznalo je političke utjecaje na javne servise u BiH). Jasno je da bez postojanja Upravog odbora ne može biti ispoštovan član 28 Zakona o Javnom servisu RTVFBIH koji podrazumijeva da imovinom, budžetom, programskim sadržajima RTVFBIH upravlja i zakonitost i uspješnost rada RTVFBIH kontrolira tijelo koje je iznad menadžmenta RTVFBIH, što samo pokazuje da je nužno naći rješenje za Upravni odbor RTVFBIH. Transparentnost u poslovanju RTVFBIH donekle se postiže javnim objavljivanjem Izvještaja o radu i poslovanju RTVFBIH na njihovoj zvaničnoj web stranici, no posljednji objavljen izvještaj je za 2015 godinu, dok izvještaj za 2016 nije dostupan na web stranici, kao ni Izvještaj nezavisnog revizora za 2016. Posljednji objavljen Programski plan je za 2011 godinu, dakle u posljednjih sedam godina ne postoji javno dostupan dokument koji definira programsko planiranje RTVFBIH. Sve ovo pokazuje da je neophodno početi ozbiljno rješavati pitanje krize Upravnog odbora Javnog sistema RTVFBIH. No, problem RTVFBIH treba rješavati sistemski kroz transformaciju sistema javnog emitiranja u BiH a ne samo površno i parcijalno kako bi se u izbornoj godini obezbijedio uticaj na ovaj medij.

Upravo je u izbornoj godini nužno osigurati da svi dijelovi sistema javnog emitiranja u BiH budu u službi građana/javnosti, da im u prvom planu bude javni interes, te da građanima obezbijede fer, objektivne, vjerodostojne, izbalansirane i visoko kvalitetne informacije. U tom smislu, neovisnost RTVFBIH mora biti zagarantovana, između ostalog, i na način da se spriječi uticaj političkih partija koje trenutno čine parlamentarnu većinu preko imenovanja članova Upravnog odbora. U tom smislu nikakva rješenja koja se predlažu instant, kao rezultat političkog pregovaranja i dogovaranja „iza kulisa“ i u paketu s nekim drugim rješenjima, a koja vode ugrožavanju neovisnosti i daljem ruiniranju sistema javnog emitiranja u BiH nisu i ne smiju biti prihvatljiva.

Ovaj tekst je proizveden u okviru projekta Regionalna platforma za zagovaranje  medijskih sloboda i sigurnosti novinara na Zapadnom Balkanu uz finansijsku podršku Evropske Unije. Sadržaj ovog teksta je isključiva odgovornost Udruženja BH novinari i autora i ni u kom slučaju ne odražava stavove Evropske unije.

SARAJEVO, 27.02.2018.-Odgovor na ovo naizgled jednostavno pitanje, sadrži 64 pododgovora, koliko u Republici Srpskoj ima opština i gradova. Na nivou Republike Srpske ne postoji zakon koji definiše kako bi trebalo da se finansiraju lokalni mediji, nego je taj zadatak prepušten lokalnim zajednicama da ga same definišu. Tako se lokalni mediji, uglavnom lokalne radio stanice, finansiraju direktno iz budžeta opština i gradova ili iz tog istog budžeta dobijaju grantove.

Prenos na lokalne zajednice

Zakonom o prenosu prava svojine na kapitalu Republike Srpske u lokalnim radio-televizijskim stanicama na jedinice lokalne samouprave, koji je usvojen 2010. godine, a dopunjen 2012. godine (objavljen u “sl. glasniku rs”, br. 73 od 30. jula 2010, 70/12) kapital svih lokalnih radio stanica, prenesen je na osnivače tih medija, a to su najčešće skupštine opština ili gradova, rečeno je u Ministarstvu saobraćaja i veza Republike Srpske. Tako je sva regulativa prešla na jedinice lokalnih samouprava. Izvještaje o radu i finansijske izvještaje lokalni mediji dostavljaju skupštinama opština i gradova na usvajanje. Iz Ministarstva saobraćaja i Veza RS kažu da dozvole za rad i upotrebu frekvencije izdaje Regulatorna agencija za komunikacije, koja istovremeno kontroliše ispunjavanje uslova za rad. U Republici Srpskoj djeluje 5 televizija lokalnog tipa i oko 40 radio stanica. U lokalnim zajednicama se izdaje više od 50 štampanih sedmičnih, mjesečnih i godišnjih izdanja, ali djeluje i više od stotina web portala lokalnog tipa.

Javni lokalni mediji

Javni lokalni mediji su radio, tv, onlajn ili štampana izdanja čiji su osnivači opštine i gradovi. U najvećem broju slučajeva u pitanju su radio-stanice. Zbog toga, rad i finansiranje lokalnih medija zavisi od opštine do opštine. U hercegovačkoj opštini Gacko, od javnih lokalnih medija u okviru Javne ustanove Informativno-kulturni centar, djeluje Radio Gacko. Ova radio stanica zapošljava 8 radnika. Radio Gacko iz budžeta ove opštine u ovoj godini na raspolaganju ima 183.480 hiljada maraka. Ipak, zbog smanjenja javnih prihoda i sve težeg stanja u kojem se nalaze lokalne zajednice u Republici Srpskoj, primjetno je da se iz godine u godinu za lokalne medije izdvaja sve manje sredstava. Tako je i u slučaju Opštine Gacko. Sredstva koja je u ovoj godini dobio Radio Gacko su za 12% manje nego u prošloj budžetskoj godini. Kako nam je potvrdila direktorka Radio Gacka Bosiljka Glušac, od ukupnih prihoda koje radio stanica ima na raspolaganju novac iz opštinskog budžeta čini 80%, dok 20% sredstava Radio prikupi od marketinga. Glušac međutim upozorava da je u proteklih 10 godina primjetan konstantan pad prihoda od marketinga jer se uglavnom oglašavaju lokalni pravni subjekti, koji se nalaze u sve težem stanju, a mnogi su se i ugasili. “Programsku šemu Radio Gacka čini život opštine, privreda, politika, sport, kultura i obrazovanje. Dosta pažnje Radio pridaje i radu Rudnika i termo-elektrane Gacko, koji u ovoj opštini ima status giganta jer zapošljava većinu stanovništva”, rekla je direktorka ove radio-stanice.

U opštini Gradiška, djeluje Radio Gradiška koji je jedini medij čiji je osnivač Opština. Iz lokalnog budžeta se na ime Javne ustanove Radio Gradiška godišnje izdvaja oko 200 hiljada konvertibilnih maraka, u prošloj godini na račun ove radio-stanice je isplaćeno 206 400 KM, potvrđeno je u Odjeljenju za finansije Opštine Gradiška. I u informativnom programu ove lokalne radio stanice najviše se mogu čuti informacije o lokalnim događajima iz oblasti politike, privrede, sporta i kulture. Opština Gradiška dva puta godišnje izdaje i Gradiške novine, za čije štampanje i pripremu godišnje iz budžeta izdvaja 6 i po hiljada konvertibilnih maraka.

U opštini Sokolac, 2009. godine Skupština Opštine je osnovala Javno preduzeće “Info centar” Sokolac. U okviru “Info centra” djeluje Info radio, koji je ujedno jedini javni elektronski medij u ovoj opštini. Radio svakodnevno emituje program od 9 do 15 časova. Ne posjeduje svoju frekvenciju, pa koristi talase koji su u vlasništvu Radio-televizije Republike Srpske. Info radio Sokolac u svom informativnom programu prati aktuelna dešavanja u Sokocu i Gradu Istočno Sarajevo, posebno u emisijama Novosti, Sokolačka hronika, Hronika grada Istočno Sarajevo. U Opštini Sokolac napominju da radio emituje i privredne, obrazovne, kulturne, sportske, zabavne, omladinske, dječije i religijske sadržaje. Jednom mjesečno u ovoj opštini izlaze i Sokolačke novine. Ovaj štampani list se najviše bavi lokalnim temama: politikom u opštini, stanjem u Šumama Republike Srpske koje značajno učestvuju u punjenju lokalnog budžeta, kao i obrazovnim i kulturnim temama. JP Info centar Sokolac, ima 13 radnika. Pored dva pomenuta glasila, zaposleni uređuju i zvanični portal Opštine Sokolac www.opstinasokolac. net. Opština Sokolac iz lokalnog budžeta za Info centar izdvaja 150 hiljada konvertibilnih maraka.

Od RTV centra do opštine bez javnog medija

Razvijenost i opseg djelovanja lokalnih medija u Srpskoj uglavnom zavisi od finansijskog stanja u opštinskom budžetu. Tako imamo slučajeve da u Gradu Prijedoru u okviru JU Kozarski vjesnik djeluje Radio Prijedor, Televizija Prijedor i nedjeljno štampano izdanje Kozarski vjesnik. S druge strane, manje i siromašnije opštine nisu u stanju da finansiraju lokalne medije. Tako hercegovačka opština Ljubinje na svojoj teritoriji nema ni jedan elektronski medij. Jednom godišnje se štampa Glasnik Ljubinja, za koji se iz lokalnog budžeta godišnje izdvaja od 2 do 3 hiljade maraka. Postoje međutim i razvijenije lokalne zajednice, koje godinama funkcionišu bez javnog elektronskog medija. Primjer je Derventa, gdje Udruženje novinara i dopisnika iz Dervente već godinama apeluje na opštinsku upravu da ponovo uspostavi lokalnu radio-stanicu, koja godinama ne postoji.

Lokalni mediji, RAK i sankcije

Lokalni mediji svoje izvještaje o radu dužni su dostavljati lokalnim parlamentima, koji su im najčešće i osnivači. Ipak, elektronski lokalni mediji za sadržaj svog emitovanja direktno odgovaraju i pred Regulatornom agencijom za komunikacije Bosne i Hercegovine, jer RAK odobrava emitovan je programa, upotrebu frekvencije, ali i izriče sankcije u slučaju kršenja odredaba iz kodeksa i pravila emitovanja. Ono što je problematično su visine novčanih sankcija i neprilagođenost pravila malim lokalnim medijima. Više direktora lokalnih radio i TV stanica, sa kojima smo razgovarali, je upozorilo da pojedina pravila RAK-a nije moguće ispoštovati jer su prestroga za male medijske kuće. Ukazano je i na enormno visoke kazne za eventualne prekršaje, koje su za lokalne medije nepodnošljivo visoke.

Uticaj lokalne vlasti na uređivačku politiku

Finansiranje rada lokalnih medija iz budžeta opština i gradova ima i negativne posljedice: lokalna vlast često koristi situaciju što se mediji finansiraju direktno iz budžeta, da utiče na uređivačku politiku medija. Radnici su nerijetko prisiljeni da u programu promovišu rad lokalnih zvaničnika, dok im se zabranjuje da kritički pristupaju izvještavanju o radu lokalne administracije. Dugogodišnja novinarka i članica Upravnog odbora BH novinara Milkica Milojević, upozorava da je zbog finansiranja lokalnih javnih medija direktno iz budžeta opština ili gradova, stanje medijskih sloboda na lokalnom nivou u goroj situaciji nego kada su u pitanju entitetski i državni mediji. “Na lokalnom nivou je stanje još gore. Pitanje je da li se uopšte može govoriti o medijima u izvornom smislu riječi. Oni su ili na ivici opstanka ili su provodnik nekih stavova stranaka na vlasti na lokalnom nivou, rekla je Milojevićeva.

Koliko slobode imaju novinari zaposleni u lokalnim medijima?

U okviru izrade ove priče, kontaktirano je više novinara koji su zaposleni u lokalnim medijima kako bi govorili o uslovima rada i eventualnim pritiscima koje trpe. Većina njih je odbila javno da govori o toj temi. Novinarka zaposlena u lokalnoj radio-stanici na jugu Republike Srpske svoje odbijanje da javno govori o stanju u tom lokalnom mediju pravda nesigurnošću posla, koja je direktno povezana sa političkim prilikama u toj lokalnoj zajednici. “Na lokalnim izborima koji su se održali u oktobru prošle godine, u našem gradu je došlo do promjene vlasti. Promjenom vlasti je došlo i do promjene direktora. Svi novinari koji su radili u radiju prethodnih godina sada se gledaju na neki poseban način, imam osjećaj da nam se ne vjeruje, rekla je naša sagovornica. “Pritisaka na rad je bilo i prethodnih godina, najviše od lokalnih vlasti. Ipak u posljednje vrijeme stanje se prilično pogoršalo, valjda zbog sve manje sredstava u budžetu”, zaključila je ona.

Lokalne zajednice i privatni mediji

Privatni lokalni mediji kao glavni izvor finansiranja imaju marketing. Ipak kroz oglašavanje se nerijetko uspostavlja finansijska veza između lokalnih zajednica i privatnih medija. Tako je na primjer Grad Banjaluka i u 2014. i u 2015. godini izdvajao više od 100 hiljada maraka, koje su plaćane javnim i privatnim medijima za usluge objavljivanja tendera, oglasa, informativnih tekstova. Grad Bijeljina je u 2014. godini za usluge informisanja i oglašavanja izdvojio oko 230 hiljada KM, a u 2015. godini 338 hiljada KM, koje su uplaćene javnim i privatnim medijima. Zanimljivo, ali očekivano je da pri takvoj raspodjeli uvijek više novca dobijaju mediji čija je uređivačka politika bliska vladajućim strukturama na lokalnom nivou.

Budućnost lokalnog medija u RS

Činjenica je da lokalne zajednice u Republici Srpskoj izdvajaju sve manje novca za lokalne medije, što je za posljedicu imalo gašenje više lokalnih medija u periodu od završetka rata u BiH do danas. U problemu su i privatni lokalni mediji jer se sve manje prihoda ostvaruje od oglašavanja što je posljedica pada privrede na lokalnom nivou. Postavlja se logično pitanje: da li će lokalni mediji ipak preživjeti? Dobru šansu imaju u novim tehnologijama koje omogućavaju jeftiniju proizvodnju i emitovanje programa, ali i prilagođavanju formata novim zahtjevima recipijenata. Ipak, prilagođavanje javnih lokalnih medija željama gledalaca ili slušalaca, ne bi trebalo da ide u krajnost, kako zabavni sadržaji ne bi ugrozili njihovu informativnu i edukativnu funkciju. Zbog toga je potrebna daljnja podrška opština i gradova opstanku medija u njihovim mjestima, jer regionalni ili republički medij, nikada neće moći da se približe problemu u nekoj opštini, kao što to može lokalni medij.

Ovaj tekst je originalno objavljen u četvrtom izdanju specijalnog biltena Udruženja BH Novinari, koji se realizira u okviru projekta “Mediji i javni ugled”, kao doprinos javnoj raspravi o temi transparentnosti medijskog vlasništva i zagovaranju donošenja zakona za unapređenje medijskog prostora i tržišta informacija u BiH. Bilten možete preuzeti ovdje.